Historia
Irati aetzak Euskal Herriko eremu megalitikorik onenetakoa du. Azpegi-Iropil sektorean 50 bat harrespil, dozena erdi bat trikuharri, txabola-hondoak eta tumuluak daude.
Erdi Aroaren ezagutza dokumentuekin iritsi zen, eta Aezkoa XI. mendetik aipatu zen. Orbaizeta, bere lehen agerpenetako batean 1377an, zoritxarrez, herriaren sutea deskribatzeko agertzen da. Bere eliza, hogeita hamar etxe eta hogeita sei garai erre zirela deskribatzen da.
1512-29 artean Gaztelak Nafarroa Garaia konkistatu zuen, Aezkoa bi erreinuren muga bihurtuz. XVI-XVII. mendeak egoera berrira egokitzekoak izan ziren, inguru hartan Gaztelako militarrak baitzeuden bide horiek nola defendatu azaltzen, Nafarroako errege legitimoen balizko erasoaren aurrean.
XVIII. mendea nahiko lasaia da, 1771-75ean epizootia edo animalia-izurrite batek Euskal Herriko zati handi batean ia behi guztiak hiltzen duen arte. Aezkoak 3.500 behi buru galdu zituen eta ez zuen maila hori berreskuratu. Orbaizetako munizio-fabrika, XIX. mendeko gerra guztietako imana, eraikitzeak eta bertako mendien jabetza galtzeak XIX. mendearen lehen erdian panorama triste eta eskasean utzi zuten Ibarra.
Garai horretako gerrak, batez ere 1793-1839 artekoak, katastrofikoak izan ziren aetzentzat: fusilamenduak, derrigorrezko altxamenduak, erreketak, abereen lapurretak, errekisioak… guztiak eragina izan zuen bertako biztanleen txirotasunean. 1841ean oraindik kexu zen Orbaizeta bere biztanleek soldaduei oheak emateko betebeharra dutela, haiek lurrean lo egiten zuten bitartean.
XIX. mendearen bigarren zatian, Aezkoako biztanleria maximo historikora heldu zen, 3.500 biztanle ingururekin. Horietako 800 Orbaizetan zeuden, meategien eta Olaren eraginez. Txangoako meategietan eta Olan 1857an hogeita hamar biztanle zeuden erroldatuta.
XVIII. mendearen amaieratik Iratitik zura ateratzen hasi ziren (hasieratik erabat kontrolik gabe, eta mendiak itzuli ondoren, araututa). Zenbait haitz bota ziren almadien ibaitik igarotzea errazteko. XIX. mendearen amaieran, beren lurretara itzultzen diren zenbait indiano-aezkoarrek El Irati SA enpresa sortu zuten. Enpresa horr
ek urteak eman zituen inguruan lanean. Irabiako urtegia (1921-46), zentral elektrikoak (Irabia edo Betolegin, 1946an), Ekaiko fabrika handia eta Iruña-Zangotza tren elektrikoa eraiki zituzten.
36ko gerrak erabateko haustura eragin zuen. Diktadura frankistaren urte grisak dira. XIX. mendera itzultzea izan zen. Aezkoa autarkiara itzuli zen 1936-50ean, Ariben hamabostean behin egiten duen merkatu propioarekin. Patatari esker, inguruko ekonomia berpiztu egin zen 80ko hamarkadara arte. 80ko hamarkada horretan, Pirinioetako behi-arraza berreskuratu zen, ordura arte Aezkoa izan zen ia bere azken gotorlekua. Urte oparoak izan ziren, baina baita demografia-jaitsiera progresiboa hasi zen ere, mendialde osoan gertatu zen bezala. Azken hogei urteetan turismoa tokiko ekonomietan sartu da, eta dagoeneko eguneroko bizitzaren parte da.