2. Nafarroako konkistaren atzetik
1571. urtea. Defentsa XVI-XVII. mendeetan.
– Idoate, Florencion argitaratutako testua. 1981. Nafarroaren gerra-ahalegina XVI. mendean. Ed. Dip. Nafarroa. Iruña.
1529tik aurrera, Nafarroa Garaia Gaztelako Erresuman, Iratiko Oihanean eta, bereziki, Aezkoan behin betiko sartu zenez geroztik, bi Erreinu ezberdinen muga bihurtu zen, Ibañetako pasabide estrategikoaren eskuinaldean, eta horrek militarki ezinbesteko bihurtu zuen defentsarako. Izan ere, Aezkoako mendebaldeko muga Urkulutik gertu dago, Orreaga-Donibane Garaziko goiko bidearen ondoan. Antzinako galtzada erromatarra da, Zerku edo Zerkupe historiaurreko herrixkarekin, eta Fernando Katolikoaren gotorlekua, Château Pignon/El Peñón. Horrela, Gaztelako txosten militarrak agertzen hasi ziren, errege nafar legitimoen errekonkista saiakeren aurrean.
Irakur dezagun 1571ko txostenaren zati bat, Felipe II.ak V. Gonzagari estakutakoa, Nafarroa Behererako Iratiko bideak azaltzen dituena.
“Esan zidaten don Juan erregea Urrozera etorri zenean, Iruñetik hiru legoa, artilleria Oriko bide honetatik igarotzea, oso zaila dirudi…
Ai, Haran horretan, beste mendi bat dago, nondik esan diren bi bidetatik igotzen da, Oritik Otsagabiara doazenak; mendi horrek Abode du izena…
Lehen bidezidorrari Alcazcune deitzen zaio, Ori mendiaren atzealdera doana, eta bere bidera hurbildu eta Solako lehorrera irteten da. Bigarrena, Irati ibaira ematen duen Aurigineta esaten zaio, Irunberritik igarotzen dena. Beste bidexkak, Abodi garaiaren amaieran eta Abodi Baxoren hasieran dagoena, Aidavea du izena; ibai berera doa, eta ibai hori eta haren gaindikoa Bascoen lurraldera irteten dira, eta goialdean hasten diren lekuan erosoak eta errezak diruditen arren, zaildu egiten dira Bascoen lurralde horretan, eta, beraz, nekez sar daitezke zaldizko gizonak, inoiz jaisten badira, oinez joaten dira. Haran horrek hiru legoako muga du, Erronkaritik Ezkoaraino.
Ezkoako lurra…
bi bidetatik jaisten da, Abodi baxotik haranera; bata oso garratza eta laburra da ezkerretara, Hiriberrira jaisten dena, eta bestea, berriz, luzeagoa da, zatarra bada ere, ez bestea bezain beste. Haran horrek bi ataka ditu, eta horietako nagusiena haraneko amiaerako tokitik hurbil dago, Orbaizeta deitzen dena; eta ataka horri Alzatea deitzen diote, eta handik Bascoengana doan bide bat doa. Bertatik zaldiak eta zamak doaz eta maiz erabiltzen da. Eta aipatutako bidea esan bezala bada ere, jende gutxirekin defenda daiteke, ikusi ditudan gainerako ataka guztiak baino errazago, haitzaren eta Irati ibaiaren arteko zati batean asko estutzen baita. Bide horretatik Peñon eta Luzaidera ere ateratzen dira. Bide horretatik beste bat ateratzen da eskuinera, Lagatza esaten dioten errekasto batetik…
eta Bascoengana ere badoa eta zutik doan jendea besterik ez dago…
hainbat bide daude Auritzera joateko, hau da, Luzaide… ”