Kondairak
“Nafarroako Pirinoak, bere baso ululanteekin, kobazulo sakonekin, boirek estalitako mendiekin eta goroldioz estalitako harriz inguratutako ibaiekin, lau pertsonaia misteriotsu eta interesgarri eman dizkie historia, mitologia, kondaira eta literaturari: Basajaun, Lamia, Sorgina eta Kontrabandista.”
M. Iribarren, idazle nafarra, 1957
Orbaizetako Olak bere kondaira txikiak ditu. Haraneko herrietatik aparte, beste haranetarako igarobidean, era guztietako istorioak sortu ziren. Gerretako guduen erdigunea izanda, normala zen izpirituak azkenean beren erraiak hemen habiatzea, eta are gehiago betiko itxi zenean.
Hala, diotenez, duela urte batzuk Arlekiako gazteluan urrea aurkitu zuten, txanpon erromatarrak. Gazteluaren egiturak, harri handiz osatuta, Urkuluko erromatar garaiko dorrea gogorarazten du. Mendilatzen baxenabartar bat aurkitu zuten, berak bakarrik ezagutzen zuen meategi batetik urrea kargatzen. Pista bat eman zuen. Sarreratik Orbaizetako kanpandorrea ikusten zela. Inork ez du leku zehatza aurkitu. Zabalako benta, Olako arazoak edo fazeriarekin lotutako kontuak konpontzeko bilgune garrantzitsua izateaz gain, auzokide zuen fundizioa imitatuz txanpon faltsuak sortzen hasi ziren.
Baina oraindik Olako arrastoetan zehar ibiliko dena sorgin zahar bat da, horma mutu horiek gordetzen dituzten istorio guztiak ezagutuko dituena, ziur.
Basandere eta Basajaun
“1790ean, Iratiko basoetan, basoan lan egiten zuten langile batzuek behin baino gehiagotan ikusi zituzten izaki hauetako bi: Le Royk, bere lanak zuzentzen zituenak, gertaera interesgarri hau kontatzen du bere memoria zientifikoetako batean. Basatietako bat, ile beltz luzedun neska biluzia, nabarmena zen bere forma dotoreengatik, bere hazpegi erregular eta ederrengatik, bere aurpegiaren zurbiltasun handia gorabehera; langileengana hurbildu eta zerratzen begiratzen zien, beldurra baino gehiago jakin-minez; langileen hitzek nabarmenki pizten zuten haren arreta. Bere lehen bisitaren arrakastak adoretuta, hurrengo egunean ordu berean itzuli zen. Langileek preso hartzea erabaki zuten, inolako kalterik egin gabe lortzea posible bazen; haietako bat arrastaka hurbildu zitzaion, beste langileetako bat ozenki hitz egiten ari zen bitartean, gazte basatiaren arreta erakartzearren, baina egurgileak besoa luzatu zion unean, zangoa hartzeko, ondoko basotik irtendako alarma-oihu batek naturako alabari tranparen berri eman zion, bizkortasun harrigarrizko jauzi bat egin zuen eta basorantz ihes egin zuen tximista bezain azkar; inoiz ez itzulzeko”
Augustin Chaho, 1835